Over nabijheid – Bij de tentoonstelling ‘De rechtvaardige stad’ / Wouter Veldhuis - MUST
Uitgesproken op 19 september 2025 in het Van Eesteren Museum Amsterdam.
In Vlaanderen stuurde de overheid honderd jaar geleden al op het vergroten van afstanden. De angst voor te mondige gemeenschappen in de overvolle steden was groot. Stel je voor. In de volle steden kunnen allemaal revolutionaire gedachten opborrelen die de gevestigde macht (kerk en staat) ter discussie zou kunnen stellen. Tel daarbij de belofte van eigen woningbezit op en je hebt de ideale push en pull factoren voor een radicale afbraak van goed georganiseerde gemeenschappen met flinke kritische massa. Het resultaat: eindeloze straatwegen met eengezinswoningen waarbij de bewoners nauwelijks nog toegang hebben tot voorzieningen, werk en ontspanning en grotendeels op zichzelf zijn aangewezen.
Het was minder expliciet en minder radicaal in Nederland, maar ook hier kunnen we terugkijken op ruim vijftig jaar vergroten van afstanden. Gelukkig was er weerstand vanuit de 'Compacte Stadgedachte', maar desondanks zijn onze steden en dorpen enorm verdund waardoor er op veel plekken nauwelijks nog scholen, huisartsen, bibliotheken en buurtwinkels op loopafstand zijn. Uitzonderingen daargelaten. Dat is niet rechtvaardig!
Dus als je mij vraagt: hoe kunnen we onze steden en dorpen rechtvaardiger maken dan is mijn antwoord eenvoudig: Nabijheid. Na honderd jaar vergroten van afstanden wordt het hoog tijd om alles op alles te zetten en mensen weer dichterbij elkaar en dichterbij alle noodzakelijke voorzieningen te brengen. Dus stoppen met plannen voor nieuwe steden en investeren in bestaande buurten en dorpen.
Nabijheid is niet alleen een ruimtelijk principe, maar ook een sociale opgave. In een tijd waar auto en 'sociale media' de afstanden tussen mensen alleen maar vergroten, moeten we publieke ruimtes maken die mensen bij elkaar brengen. Waar je weer leert wat burgerschap betekent en dat het ook tijd en aandacht vraagt om het samenleven gezamenlijk vorm te geven. Doen we dit niet dan verliezen we elkaar uit het oog, zoals in de Corona-tijd, en verliezen we het vermogen ons te verhouden tot andersdenkenden. Sturen op nabijheid is dus ook het sturen op ontmoeting, sturen op aantrekkelijke stedelijke ruimte waar mensen bij elkaar komen en elkaar weer als medemens leren kennen, ook al ben je het niet altijd met elkaar eens. Want dat de zoektocht naar een Rechtvaardige Stad zo nu en dan schuurt is onvermijdelijk. Daarom stellen we in deze tentoonstelling ook meerdere keren kritische vragen over de behaalde resultaten.
En Nabijheid is een politiek thema. In de huidige technocratische samenleving is de afstand tussen burger en overheid groter dan ooit. Sinds de jaren tachtig heeft de overheid alle aandacht gericht op marktpartijen die burgers steeds meer als consument zijn gaan behandelen. Maar mensen zijn zoveel meer dan consumenten. Het zijn sociale wezens die een intrinsieke behoefte hebben om in gezamenlijkheid vorm te geven aan hun eigen leefomgeving. En die behoefte wordt door Markt en Overheid stelselmatig onderdrukt. Dus wat we heel hard nodig hebben is een overheid die zich weer rechtstreeks wendt tot burgers en hen ruimte geeft om in gezamenlijkheid vorm te geven aan buurten, dorpen, openbare ruimte en maatschappelijke voorzieningen. Kortom een overheid die in de nabijheid van burgerinitiatieven ruimte maakt en vooral ruimte laat.
En als we het toch over nabijheid hebben: we staan tijdens deze opening van de tentoonstelling lekker dicht bij elkaar. Een mooi moment om jullie ook nog een opdracht mee te geven. Alsjeblieft, zoek de komende weken de ander en andersdenkende in je eigen omgeving op en ga zonder vooroordeel het gesprek aan over de komende verkiezingen. Wij mogen ons niet neerleggen bij de gedachte dat we allemaal politieke standpunten consumeren in sound bites en als consument individuele keuzes maken in het stemhokje. Wij kunnen als samenleving een vuist maken: laten wij elkaar door de politiek steeds verder uit elkaar drijven door kunstmatige vijandbeelden in stand te houden en verder te voeden? Of weten wij deze trend te doorbreken en durven wij weer op zoek te gaan naar verbinding en solidariteit. Spreek je uit! Alsjeblieft. Want het script ligt al klaar voor de ontmanteling van onze democratische rechtstaat. En dan is het pad naar een hele onrechtvaardige stad snel geëffend.
